شىنجاڭ ساقچى خاتىرىلىرى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ترامپ مەمۇرىيىتى تارقىتىۋەتكەن بۇ خەۋەر ئورگىنىنى جىم قىلدۇرۇش ئۈچۈن نەچچە يىل داۋاملاشقان ھەرىكىتىنىڭ تەپسىلاتلىرىنى كۆرسەتمەكتە.
سكىللا ئالېچچى تەرىپىدىن
سۈرەت: NICHOLAS KAMM/AFP via Getty Images
2025-يىلى 5-ئاينىڭ 27-كۈنى
ئاشكارىلانغان خىتاي ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرى بېيجىڭنىڭ ھازىر ترامپ مەمۇرىيىتىنىڭ نىشانىدا تۇرۇۋاتقان خەۋەر ئورگىنىدا ئىشلەۋاتقان ئۇيغۇر مۇخبىرلارغا قارشى سىستېمىلىق ئۆچ ئېلىش ھەرىكەتلىرىنى كۆرسەتمەكتە.
بۇ ھۆججەتلەر 60 ياشلىق ئۇيغۇر ژۇرنالىست شۆھرەت ھوشۇر بىلەن «يېقىن ئالاقىدە» بولغان دەپ قارالغان 42 «سەزگۈر ۋە ئالاھىدە» كىشىنىڭ ئىسىم، ئادرېس، كەسىپ، تېلېفون نومۇرى ۋە باشقا شەخسىي تەپسىلاتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. 1994-يىلى خىتايدىن قېچىپ چىققان ھوشۇر 2007-يىلدىن بۇيان ئەركىن ئاسىيا رادىيوسى (RFA) دا مۇخبىر بولۇپ ئىشلەۋاتىدۇ. ھۆججەتتە بىخەتەرلىك خادىملىرىنىڭ ھوشۇرنىڭ ئەتراپىدا بولغان كىشىلەرگە «ئالاھىدە دىققەت قىلىشى» كېرەكلىكى، بىر كىشىنىڭ، يەنى بىر يازغۇچىنىڭ «سىياسىي گۇمان بىلەن جامائەت بىخەتەرلىك ئورگانلىرى تەرىپىدىن بىر تەرەپ قىلىنغانلىقى» ئەسكەرتىلگەن.
شۆھرەت ھوشۇر، 2015-يىلى ۋاشىنگتوندىكى خىتاي ئەلچىخانىسى ئالدىدا خەۋەر بېرىۋاتقان چاغ. سۈرەت: شۆھرەت ھوشۇر
ئامېرىكىدا تۇرۇشلۇق RFA مۇخبىرى سۈپىتىدە، ھوشۇر خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شىنجاڭدىكى تۈركىي خەلقلەرگە قارشى زىيانكەشلىك سىياسەتلىرىنى، جۈملىدىن يۈزلىگەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئومۇمىي قامىلىشىنى خەۋەر قىلىپ كەلدى — بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ قارىشىچە، بۇ زىيانكەشلىكلەر «ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» بولۇشى مۇمكىن. ھوشۇرنىڭ بۇ رايونغا بولغان چوڭقۇر بىلىمى ۋە كەڭ ئالاقىلىرى ئۇنىڭغا ساقچى خادىملىرى ۋە يەردىكى باشقا مەخپىي مەنبەلەردىن ئالاھىدە ئۇچۇرلارنى توپلاش ئىمكانىيىتى بەردى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇنىڭ خەۋەرلىرى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ غەزىپىنى قوزغىدى، ئۇلار ئۇنى تېررورلۇق ھەرىكەتلىرىنى قوزغىتىشتا ئەيىبلەپ، ھوشۇرنىڭ كەڭرى ئائىلىسى ۋە دوستلىرىدىن ئۆچ ئالىدىغانلىقىنى ئېيتقان.
شىنجاڭنىڭ شىمالى غەربىدىكى تېكەس ناھىيىسى جامائەت بىخەتەرلىك ئىدارىسىدىن كەلگەن بۇ خاتىرىلەرنى خىتاي تەتقىقاتچىسى ئادرىيان زېنز قولغا كەلتۈرگەن. بۇلار بېيجىڭنىڭ چەتئەللەردە ياشاۋاتقان كارشىلىق كۆرسەتكۈچىلەر ۋە ئاز سانلىق مىللەتلەرنى زىيانكەشلىك قىلىشىنى تەكشۈرىدىغان «خىتاي نىشانلىرى» تەكشۈرۈشىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە خەلقئارا تەكشۈرۈش ژۇرنالىستلار بىرلەشمىسى (ICIJ) بىلەن ئورتاقلاشتى. ICIJ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ چەتئەلدىكى ئۇيغۇرلارنى كونترول قىلىش ئۈچۈن خىتايدىن قېچىپ چىققان پائالىيەتچىلەر ۋە زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئائىلە ئەزالىرىغا دائىم بېسىم ئىشلىتىدىغانلىقىنى بايقىدى.
ۋاشىنگتوندىكى كوممۇنىزم قۇربانلىرىنى ئەسلەش فوندىنىڭ خىتاي تەتقىقات مۇدىرى زېنز: «بۇ ھۆججەتلەر RFA خەۋەرلىرىنىڭ مۇھىملىقىنى ۋە ئۇلارنىڭ خەۋەرلىرى شىنجاڭنىڭ ئىچكى بىخەتەرلىك ئورگانلىرى ۋە شۇڭا مۇناسىۋەتلىك سىياسىي رەھبەرلىكىدە قوزغىغان ئىنتايىن زور ئەندىشىنى كۆرسىتىدۇ» دېدى.
RFA نىڭ خىتاينىڭ كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىلىكلىرىنى ئاشكارىلاشتىكى رولىغا قارىماي، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى يېقىندا RFA نىڭ ئانا ئورگىنى بولغان ئامېرىكا گلوبال مېدىيا ئاگېنتلىقى (USAGM) نىڭ مەبلىغىنى بىكار قىلىپ، بۇ خەۋەر تەشكىلاتىنى ئەمەلىيەتتە تارقىتىۋەتتى. RFA 1996-يىلى خىتاينى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇستەبىت رېژىملارنىڭ سانسۈرسىز خەۋەرلىرىنى تەمىنلەش ئۈچۈن قۇرۇلغان بولۇپ، دۇنيا مىقياسىدا ھەر ھەپتە 60 مىليونغا يېقىن ئاڭلىغۇچىلارغا يەتكەن. لېكىن مارت ئېيىدا، ئامېرىكا پرېزىدېنتى دونالد ترامپ بۇ ئاگېنتلىققا بېرىلىدىغان 60 مىليون دوللارلىق ياردەمنى توختىتىش بۇيرۇقىغا ئىمزا قويدى، بۇ يۈزلىگەن مۇخبىرنىڭ ئىشتىن بوشىتىلىشى ھەمدە تىبەت ۋە ئۇيغۇر تىللىرىدىكى خەۋەر مۇلازىمەتلىرى ۋە باشقا پروگراممىلارنىڭ تاقىلىشىغا سەۋەب بولدى.
ئىجرائىيە بۇيرۇقىنى يولغا قويۇشقا ۋەدە بەرگەن USAGM نىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك مەسلىھەتچىسى كارى لېيك بايانات بېرىپ، ئاگېنتلىقنىڭ توغرا باشقۇرۇلماسلىق ۋە مالىيە تەرتىپسىزلىكى سەۋەبىدىن ئۆز قول ئاستىدىكى خەۋەر ئورگانلىرى ۋە ئۇلارغا مۇناسىۋەتلىك خىزمەتچىلەرنى قىسقارتىشنى پىلانلىغانلىقىنى ئېيتتى. USAGM بۇ قىسقارتىشنىڭ RFA ۋە ئۇنىڭ ژۇرنالىستلىرىغا بولغان تەسىرى ھەققىدە ICIJ نىڭ ئىنكاس تەلىپىگە جاۋاب بەرمىدى.
ھوشۇر RFA دا ئىشلىگەنلىكى سەۋەبىدىن دوستلىرى ۋە ئائىلە ئەزالىرى تەسىرگە ئۇچرىغان يالغۇز ژۇرنالىست ئەمەس. RFA مۇخبىرى گۈلچەھرە ھوجا يېقىندا «چەكلىمىسىز مۇخبىرلار» ھىمايەچىلىك گۇرۇپپىسىغا ئېيتىشىچە، خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر خەۋەر مۇلازىمىتىگە تەيىنلەنگەن 22 RFA ژۇرنالىستىنىڭ 7 نەپىرىنىڭ 70 تىن ئارتۇق ئائىلە ئەزالىرىنى ئۇلارنىڭ خەۋەرلىرى سەۋەبىدىن تۈرمىگە تاشلىغان ياكى ھەرىكەتلەرنى چەكلىگەن.
زېنز: «ھۆكۈمەت ئورگانلىرىنىڭ RFA نىڭ ئۇلارنىڭ ھوقۇق دەپسەندە قىلىدىغان سىياسەتلىرىنى ئاشكارىلاش ئۇسۇلىنى ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي ۋە رېژىم بىخەتەرلىكىگە ئېغىر تەھدىت دەپ قارىغانلىقى ئېنىق» دېدى.
